Meer weten over hoe de rol van vrouwen in het verzet onderbelicht bleef?
Mirjam Lange-Schoemaker
Rianne Oosterom
Het stereotype van de koerierster
Veel verzetsvrouwen werkten als koerierster. Zij vervoerden allerlei soorten illegaal materiaal, zoals verzetskranten, geheime documenten, voedselbonnen, valse persoonsbewijzen en wapens. Hiermee waren zij van levensbelang voor het hele verzet. “Vaak kennen we hun namen niet eens. In de boeken stond ‘de zus van Henk’, of ‘het nichtje van Piet”, vertelt Mirjam Lange-Schoemaker.
Mien Bouwman en Hilde Dekker
Oosterom vertelt over Mien Bouwman en Hilde Dekker. Bouwman kwam via haar verloofde Wim Speelman, een van de oprichters van Trouw, in het verzet terecht. Nadat hij door de Duitsers was gefusilleerd, kreeg Bouwman samen met Jaap de Graaf de leiding over het hele verspreidingsapparaat van Trouw: “Ze had al die tijd aan Speelmans zijde gewerkt en ze waren steeds meer samen gaan doen. Hierdoor had Bouwman de skills opgedaan om zijn rol op te volgen.”
Dekker begon haar verzetswerk als koerierster voor Johannes Post en kwam daarna bij Trouw. Oosterom legt uit dat zij hier vooral een coördinerende functie had: “Dekker onderhield het contact met alle regionale verspreiders en zette samen met Bouwman een landelijke koeriersdienst op.” Oosterom vertelt dat Dekker na de oorlog weinig erkenning kreeg: “Bij haar dood kreeg ze maar een heel klein personaliaberichtje in de krant. Ze kreeg totaal geen erkenning voor de rol die ze had: als een van de topvrouwen van Trouw.”
Op een gegeven moment in de oorlog deed één op de tien vrouwen coördinerend werk, terwijl ze in de boeken ‘de meisjes’ of ‘de koeriersters’ heten.
De onderschatting van het ‘verzorgend verzet’
Naast koerierswerk waren ook veel vrouwen betrokken bij het helpen van onderduikers. Dit werd lang niet gezien als volwaardig verzet, legt Oosterom uit: “Onderduik werd gezien als ‘verzorgend verzet’. Iets wat mensen er een beetje bij deden, terwijl het erg gevaarlijk was en grote gevolgen kon hebben.” Met de kennis van nu is dat op zijn zachtst gezegd opvallend. Onderduiken maakte voor veel mensen het verschil tussen leven en dood.
Onderduiken maakte voor veel mensen het verschil tussen leven en dood.
Kindertransporten en onderduikhulp
Al voor de oorlog speelden vrouwen een grote rol bij het redden van kinderen. Een goed voorbeeld hiervan is Truus Wijsmuller-Meijer. Na Hitlers machtsovername in Duitsland in 1933 ging zij werken bij het Comité voor Joodse Vluchtelingen. Ook andere verzetsvrouwen, zoals Mies Boissevain-van Lennep en Anna Maria Le Cosquino de Bussy-van der Lelie, sloten zich aan bij dit comité.
Als Duitse soldaten of de Gestapo haar en de kinderen onderweg het leven zuur maakten, ging ze flink tegen hen tekeer.
‘Tante Riek’ en de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers
Een andere vrouw die een sleutelrol speelde in de hulp aan onderduikers was Helena Theodora Kuipers-Rietberg, die de bijnaam ‘Tante Riek’ kreeg. Tijdens het helpen van onderduikers in haar eigen huis, kwam ze tot de conclusie dat een grote organisatie voor onderduikhulp miste. Daarom besloot ze zelf deze organisatie op te richten: de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (de LO). Kuipers-Rietberg haalde Frits Slomp (alias Frits de Zwerver) over om samen met haar de LO te leiden.
Voor de oorlog was Kuipers-Rietberg hoofdbestuurslid van de Bond voor Gereformeerde Vrouwenverenigingen in Nederland. Dit leverde de LO veel handige connecties op en de mogelijkheid voor Kuipers-Rietberg om veel rond te reizen zonder dat het opviel. De LO had ook een gewapende tak, de Landelijke Knokploegen (de LKP), die overvallen pleegde om voedselbonnen en persoonsbewijzen voor onderduikers te verzamelen.
In mei 1944 ging het mis: de Duitsers pakten haar op. Ze moest naar Ravensbrück, een concentratiekamp in Duitsland voor vrouwen, waar Kuipers-Rietberg in december 1944 overleed. Na de oorlog kwam in de herinnering aan haar verzetswerk de nadruk te liggen op haar moederschap.
Jacoba van Tongeren en Groep 2000
Een onbetwiste leider van het verzet was Jacoba van Tongeren. Al meteen na het uitbreken van de oorlog raakt ze betrokken bij de verzetsgroep van Vrij Nederland. Nadat deze verzetsgroep grotendeels werd opgepakt, richt Van Tongeren haar eigen groep op: Groep 2000.
Haar verzetsgroep hield zich vooral bezig met het helpen van onderduikers, maar had ook een knokploeg die overvallen pleegde op distributiekantoren. Bovendien hield Van Tongeren alles goed geheim. Lange-Schoemaker vertelt: “Ze ontwikkelt een geheime code waarmee ze de administratie bijhoudt. Alle medewerkers hebben een nummer. Van Tongeren was nummer 2000.”
Lange-Schoemaker vertelt verder: “Ze hadden van alles: een radiopost, EHBO, ziekenwagens en Duitse militaire wagens. Het was een gigantische organisatie en Van Tongeren leidde dat met vaste hand.” In totaal telt de groep 150 verzetsmensen. Met hun verzetswerk houden ze meer dan 4000 onderduikers in leven.
Toch werd ook Van Tongeren na de oorlog vergeten. Pas later in haar leven schrijft ze haar herinneringen aan haar oorlogsverleden op. Lange-Schoemaker legt uit: “Paul van Tongeren, haar neef, heeft het dagboek gevonden en gepubliceerd. Als hij dat niet had gedaan, dan was ze nog onbekend en hadden we niet van haar bestaan geweten. Terwijl ze een van de Amsterdamse helden is.”
Vergeten na de oorlog
Deze voorbeelden illustreren hoe de belangrijke rol van vrouwen in de hulp aan onderduikers na de oorlog is gereduceerd tot ondersteunend en verzorgend. Zij werden niet voor niets vaak aangeduid als ‘tante’ of ‘moeder’ van het verzet. Deze rol paste tenslotte goed bij de traditionele rolpatronen in de naoorlogse samenleving van conservatisme en verzuiling.
Voor de naoorlogse positie van vrouwen maakte het weinig verschil, omdat ze geacht werden om weer achter het aanrecht te gaan staan.
F.A.Q.
Wat is verzet?
Waarom was Mauthausen een effectief dreigement?
Wil je meer weten over het verzet en verzetsvrouwen?
- In Amsterdam staat het Verzetsmuseum. Zeker een aanrader!
- Over vrouwen in het verzet zijn kort geleden een aantal onderzoeken en boeken verschenen:
- Mirjam Lange-Schoemaker en Paul van Tongeren (red.) – Een land in verzet: Hoe een miljoen mensen opstonden tegen de nazi’s
- Agnes Cremers en Mark Bergsma – Verzetsvrouwen: een onderbelichte geschiedenis
- Sophie Poldermans – Desnoods met wapens
- Rianne Oosterom schreef al veel artikelen over de vrouwen van Trouw
- Over veel van de in de in onze artikelen genoemde vrouwen is ook een biografie verschenen:
- Truus Wijsmüller-Meijer – Geen Tijd voor Tranen
- Paul van Tongeren – Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 (1940-1945)
- Theun de Vries – Het meisje met het rode haar
- Ton Kors – Hannie Schaft. Het levensverhaal van een vrouw in verzet tegen de nazi’s
