Revolutionaire anticonceptie

Beschikbare anticonceptie is pas sinds kort vanzelfsprekend. Pas in de jaren ‘60 maakt de pil in Nederland haar intrede. De pil was een belangrijke manier voor feministen om keuzevrijheid te bevechten. Opeens ontstonden er meer mogelijkheden om zwangerschap uit te stellen of te plannen. Studeren of werken waren nu realistische mogelijkheden voor vrouwen. 

Maar het ging verder dan dat: ook de seksuele revolutie maakte in de jaren ‘60 haar intrede. Deze revolutie werd mede mogelijk gemaakt dankzij de oprichting van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming in 1946. De NVSH wilde seksuele voorlichting en anticonceptie bespreekbaar maken en systematiseren. Niet alleen seks na het huwelijk, maar ook voor het huwelijk moest geaccepteerd worden. De vrouw kon nu, dankzij de pil, op haar eigen voorwaarden van seks genieten. Feminer spreekt met Jasmijn Groot, genderhistorica en oprichter van Historical Women Project, over dit onderbelichte, maar belangrijke onderwerp: “Mensen hebben zich altijd al willen beschermen tegen zwangerschappen.” 

Voor de pil 

Voordat de anticonceptie pil zoals wij die kennen werd ontwikkeld, probeerden mensen wereldwijd ook al met man en macht zwangerschappen te voorkomen: “De eerste overleveringen die we hebben stammen al uit Egyptische tijden, zo rond 1500 voor Christus”, legt Groot uit. Zij gebruikten bijvoorbeeld honing en açai om bevruchting tegen te gaan. De oude Grieken gebruikten zelfs een spons met olijfolie die vrouwen binnenin hun vagina plaatsten. Deze techniek is vele eeuwen gebruikt: “In de jaren ‘20 van de vorige eeuw zien we ook het gebruik van de spons, als bescherming tegen het zaad wat binnenkwam.”

Er zijn op dat moment ook al wat Romeinse keizers die met de vingers op de seksuele moraal tikten. Augustus kroonde zichzelf tot keizer en voerde de Juliaanse wetten in over seksuele moraal: “Dit waren echt moraliteitswetten, pre-christendom. Je moet hierbij denken aan wetten als het geen seks mogen hebben met de vrouw van je buurman.” 

In Europa heerste vanaf de late oudheid, mede door de verspreiding van het christendom, het beeld dat seks alleen na en binnen het huwelijk plaats mocht vinden. Uiteraard was dat in de praktijk niet altijd het geval. Wel ontstond dankzij het christendom het idee dat een zwangerschap een belangrijk onderdeel van het leven is: “Daar mag je als sterveling niet aan tippen. Dat is echt van god.” Daar kwamen ook morele kwesties bij kijken, aldus Groot: “Je moet je voorstellen dat de pastoor dan aanwezig is in de slaapkamer.” Dit speelde eind 20e eeuw door, met het gevolg dat tot ver in de jaren ‘70 onghuwde zwangere vrouwen gedwongen werden hun baby af te staan. 

Je moet je voorstellen dat de pastoor dan aanwezig is in de slaapkamer

Buiten Europa   

“Onze eerste bronnen gaan heel ver terug,” legt Groot uit. “Niet alleen in Europa, maar ook daarbuiten. “Inheemse” volkeren dronken bijvoorbeeld drankjes met beverballen om zwangerschappen tegen te gaan.” Groot vertelt dat het algemene praktijk was voor vrouwen wereldwijd om hun wijsheden van generatie op generatie over te dragen. Kanttekening hierbij is wel dat ook hier religie domineerde, maar vrouwen zochten altijd wel een manier om zich tegen zwangerschap te beschermen.

Vrouwen zochten altijd wel een manier om zich tegen zwangerschap te beschermen

Een aantal van de belangrijkste bronnen in de geschiedenis van de anticonceptie zijn geschreven door entomoloog Maria Merian. Zij tekende eind 17e eeuw verschillende stadia van planten en insecten: “Dit is revolutionair geweest, want dankzij haar weten we dat er evolutie plaatsvindt.” Tijdens haar verblijf in Suriname kwam ze in aanraking met tot slaaf gemaakten. Zelf was ze daar geen voorstander van. 

Groot legt uit: “Ze heeft aanschouwd hoe de kinderen van tot slaaf gemaakte vrouwen vanaf hun geboorte zich midden in de slavernij voor suikerrieteelt bevonden. Een van de zwaarste en meest wrede vormen van slavernij. De vrouwen wilden geen kinderen, dus zij wisten precies welke planten en kruiden ze moesten gebruiken om een zwangerschap af te breken.” 

Het verhaal van Merian in Suriname laat volgens Groot twee dingen zien: Allereerst hadden vrouwen wereldwijd en gedurende alle eeuwen kennis van planten die zwangerschappen voorkwamen en afbraken. En ten tweede net als nu het geval is, braken vrouwen overal ter wereld hun zwangerschappen af om heel wanhopige en legitieme redenen.

Zowel vrouw als man voor maatschappelijke verandering

Voordat de pil haar intrede kon maken, moest de maatschappelijke moraal veranderen. Deze verandering begon verrassend genoeg met een man. In 1803 beargumenteerde econoom Thomas Malthus in zijn essay het zogeheten ‘Malthusiaans Plafond.’ Volgens Malthus was geboortebeperking dé manier om welvaart voor iedereen te bereiken. De reden hiervoor was dat de bevolking exponentieel groeide, terwijl de voedselproductie lineair groeide. Als dit door zou gaan zou er een voedseltekort ontstaan en zou de kindersterfte toenemen. Groot stelt hierover dat er: “Hierdoor ruimte kwam voor gesprekken over geboortebeperking.” 

De motivatie van geboortebeperking heeft dus nauwelijks iets met medische of sociale doeleinden te maken. Het draaide voornamelijk om economische doeleinden. Als reactie op de discussie rondom geboortebeperking richtte Nederlanders in 1881 de Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB) op. Het doel? Door voorlichting bevolkingstoename te voorkomen met als gevolg welvaart voor iedereen. 

Maar niet alleen Malthus heeft hieraan bijgedragen. Aletta Jacobs introduceerde voor de komst van de anticonceptiepil het pessarium in Nederland. Dit was een “prostethisch apparaat” dat in de vagina werd ingebracht, en bleef het meest betrouwbare voorbehoedsmiddel voordat het plaats moest maken voor de pil. Haar motivatie om dit middel op de markt te brengen kwam voort vanuit haar beroep als arts: ze zag dagelijks uitgeputte vrouwen, vooral uit de laagste klassen van de maatschappij, kind na kind baren. 

Ze zag dagelijks uitgeputte vrouwen kind na kind baren

Wie zitten er achter het ontstaan van de pil?  

De groep mensen die achter de pil zit is erg divers. Het bestaat namelijk uit: Feministen Margaret Sanger en Katharine McCormick,  geleerde Gregory Pincus en gynaecoloog John Rock. Margaret Sanger is een controversiele feministe, omdat zij aanhanger was van de eugenetica. Dit is gebaseerd op Charles Darwin’s survival of the fittest en de zoektocht naar het verbeteren van de genetische samenstelling van een populatie. Om die reden was zij op zoek naar een manier om zwangerschappen te voorkomen. Terwijl het tot 1920 illegaal was om hier informatie over te verspreiden in Amerika. 

Het viertal ging samen in de jaren ‘50 op zoek naar een manier om zwangerschappen te voorkomen. Net als vele anderen zagen zij wat voor effecten de vele zwangerschappen hadden op het vrouwenlichaam. De kans op postnatale depressies, inscheuringen, overlijden op het kraambed en de zorg voor te veel kinderen was groot. Tien jaar later, in 1960 was de eerste hormonale anticonceptie een feit. Er was wel één probleem, stelt Groot: “Anticonceptie was nog verboden.”

Een revolutionaire bisschop

Terug in Nederland was zelfs na de goedkeuring van de pil door de overheid het gebruik nog steeds niet toegestaan door de kerk; “Vrouwen moesten niet op ideeën komen.” Ongetrouwde vrouwen mochten de pil al helemaal niet kopen. Toen werd er door de eerste Nederlandse fabrikant en de kerk een loophole gevonden: zolang de pil niet als anticonceptie over de toonbank bij de apotheker ging, was het toegestaan. 

Vrouwen moesten niet op ideeën komen

Maar in 1963 kwam er een revolutionare bisschop die hier verandering in bracht. “Geboorteregeling is een kwestie tussen twee echtelieden”, beargumenteerde de Brabantse Bisschop Rini (Marinus) Bekkers, op nationale televisie (zonder toestemming van de paus). Hij vond dat de kerk niet zo’n strenge moraal moest bedrijven, maar juist mee moest gaan met de tijd en ‘moderne’ gelovigen. Vervolgens ging hij een stap verder en gaf hij zijn zegen voor de fabricatie van de pil in Nederland. 

Deze revolutionaire ontwikkeling is dus niet te danken aan één persoon: zowel Maria Merrian, de tot slaaf gemaakte vrouwen, Thomas Malthus, Aletta Jacobs, Margaret Sainger, Catherine McCormick, Gregory Pincus, John Rocke als alle vrouwen die zichzelf hebben willen beschermen tegen zwangerschappen, hebben hun steentje bijgedragen. En daar plukken wij nu, 63 jaar later, nog steeds de vruchten van.