Hoewel het nieuwe jaar al even bezig is, zit ik nog met mijn hoofd bij het diner op eerste kerstdag. Mijn familie komt uit alle uithoeken van het land en normaal geniet ik van de verschillende perspectieven aan tafel. Dit jaar was anders.

Hoewel de discussie levendig was als altijd, viel het me op dat tijdens het diner de opmerkingen met een vleugje seksisme over de tafel vlogen. Familieleden benoemden dat ze vrouwen geweldig en heel krachtig vinden. Ik was in mijn nopjes, tot het werd gevolgd door: ‘Ze hebben veel potentie, ze moeten alleen harder werken om dat te laten zien’. En wat zeg je dan? 

Anno 2024 lijkt het schreeuwerige vrouwenhaat seksisme af te nemen, maar dat betekent niet dat seksisme verdwijnt. Het soort seksisme dat je tegenwoordig tegenkomt is vaak subtieler, en anders dan we tot nu toe gewend zijn. Mijn kerstdiner was hier de perfecte weerspiegeling van: niet alleen mannen, maar ook de vrouwen aan tafel deden eraan mee. Ik vraag me af: wat is deze nieuwe soort subtiel seksisme? En hoe kunnen jij en ik het herkennen, zodat we er wat aan kunnen doen?

Zonder vuur, kun je ook geen vuur bestrijden

Subtiel seksisme is iets anders dan het vijandig seksisme, waar ik inmiddels zonder na te denken keihard tegenin ga. Subtiel seksisme neemt bijvoorbeeld de vorm aan van een compliment, of een seksistische opmerking die meteen wordt ingedekt. Denk aan: ‘Wat werk jij hard, voor een vrouw’. Juist dat subtiele is schadelijk want op het moment dat een opmerking onschuldig lijkt, valt het seksisme minder op. Terwijl het er nog steeds is, en schade aanricht. 

Stel je voor dat een talkshowhost tegen een onderzoekster aan tafel zegt: ‘Wat knap dat je dit onderzoek helemaal zelf opzet en uitvoert met een volledig vrouwelijk team!’  Klinkt als een mooi compliment, totdat je goed luistert. Dan lijkt het eigenlijk meer alsof de host zegt: ‘Dat jij, als vrouw met alleen andere vrouwen, dit kan (zonder hulp van een man), verbaast me.’

Vrouwen vangen dit soort opmerkingen regelmatig op als compliment, blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Kent. Het probleem is dat veel mensen de dingen die ze op televisie zien, of die een expert uitspreekt, als objectieve waarheid zien. Als een talkshowhost seksisme uit, wat niemand vervolgens corrigeert, normaliseert dat de negatieve manier waarop we over vrouwen praten. Hetzelfde gebeurt als een vrouw, of iemand die ‘zelf ook een dochter heeft’, seksisme uit. Want als zij het zeggen, dan kan het toch geen seksisme zijn? Het gevolg hiervan is dat kijkers het idee internaliseren dat het normaal is vrouwen als minderwaardig te behandelen. Dit draagt er dan weer aan bij dat vrouwen zich minderwaardig zullen voelen. 

Als een talkshowhost seksisme uit, wat niemand vervolgens corrigeert, normaliseert dat de negatieve manier waarop we over vrouwen praten.

Subtiel seksisme draagt op deze manier bij aan het in stand houden van de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Tijdens mijn onderzoek, ontdekte ik dat subtiel seksisme twee vormen aanneemt: welwillend seksisme en seksisme met een directe weerlegging. Beiden zijn handig om te kennen, zodat jij ze kan opmerken en hopelijk kan weerleggen bij het volgende (kerst)diner! 

Welwillend seksisme

Een vorm van subtiel seksisme is het welwillend seksisme (benevolent sexism). De wetenschap plaatst dit vaak tegenover het vijandig seksisme. Het baseert zich op het idee dat vrouwen een lief en zorgzaam karakter hebben en compleet zijn op het moment dat ze de zorg voor een ander dragen. Wie op deze manier over vrouwen denkt, ziet het als het hoogst haalbare ideaal dat zij door mannen aanbeden worden. Neem bijvoorbeeld een mannelijke collega die je elke dag een complimentje geeft over je uiterlijk. Dat komt over als vleierij, maar draagt ondertussen bij aan de objectivering van vrouwen. 

Een ander, al meer subtiel, voorbeeld is een mannelijke collega die hulp aanbiedt bij elke taak die zijn vrouwelijke collega krijgt. Deze collega zal het vast vriendelijk bedoelen, maar het komt wel voort uit het idee dat zij die taak niet zelfstandig kan. Omdat dit systematisch meer gebeurt bij vrouwen laat het zien dat het idee heerst dat vrouwen hulp van mannen nodig hebben. 

Naar mijn mening is dit waar de kern van het probleem zit. Seksisme komt voort uit een hardnekkig aangeleerd idee, dat we van jongs af aan allemaal meekrijgen. Heel vaak hebben de personen die bijdragen aan seksisme niet eens door dat zij dit doen. Het is van essentieel belang dat we die ideeën, die in ons achterhoofd leven, afbreken. Want ondanks dat het onbewust is, blijft het seksisme net zo schadelijk. Hetzelfde onderzoek van de Universiteit van Kent laat namelijk ook zien dat vijandig en welwillend seksisme onlosmakelijk gekoppeld zijn. Dat wil zeggen dat dezelfde mensen die welwillend seksisme uiten, dat ook met vijandig seksisme doen. Ergens is dit natuurlijk wel logisch. Het zijn twee uitingen van precies hetzelfde; dat vrouwen nog steeds als minderwaardig gezien worden. 

Vergeefse goed-maak-zinnetjes 

Een andere manier om seksisme in te dekken, is door het meteen te weerleggen met een ‘goedmaakzin’. Deze vorm van verkapt seksisme is net wat anders dan welwillend seksisme, omdat het niet voortkomt uit een goedbedoelde aard. Het is een manier van jezelf vrijpleiten van de titel ‘seksist’. OneWorld schreef een artikel waarin ze uitleggen dat men het hebben van een vrouw in de familie vaak als schild gebruikt tegen beschuldigingen van seksisme. Het voorbeeld dat zij zelf noemen: ‘Ik een seksist?! Ik heb een dochter!’

En zo zijn er nog meer smaakjes van sussende zinnen op te noemen. Het argument: ‘Ik ben helemaal geen seksist, ik vind vrouwen juist geweldig’, hebben we allemaal weleens gehoord. En een voorbeeld die ik zelf regelmatig langs hoor komen: ‘maar ik weet dat niet alle vrouwen zo zijn, jij bent heel anders.’ Toch gaat een zinnetje om jezelf in te dekken de aard van de opmerking niet veranderen. Het blijft keihard seksisme en de poging tot verzachten is mosterd na de maaltijd. 

Wat me uiteindelijk het meest tegen het hoofd stoot, is dat niet alleen mannen, maar ook vrouwen dit soort subtiel seksisme uiten. Een tante die onder de indruk is van de goede cijfers die jij ‘als blonde meid’ haalt op je bètastudie. Een vrouwelijke leidinggevende die beweert dat ‘elke vrouw’ hier kan komen als ze maar hard werkt. Of een vriendin die een andere vrouw haar zichtbare lichaamshaar bekritiseert, en dan zegt ‘ik mag dat zeggen, want ik ben een vrouw’. Bij mij rijst meteen de vraag waar dat vandaan komt. Ik ben optimistisch genoeg om te geloven dat vrouwen echt niet de intentie hebben andere vrouwen naar beneden te halen. Maar waardoor komt het dan dat we soms toch die seksistische mening blijven verkondigen? 

Het cirkeltje rond

Doordat we subtiel seksisme niet herkennen en corrigeren, is het een open speelveld in onze samenleving. De normaliserende werking hiervan zorgt ervoor dat we gaan geloven in het hokje waar we in geplaatst worden. Het is een soort vicieuze cirkel, die zichzelf in stand houdt. 

Als je opgroeit met het idee dat je vooral charmant en gewild moet zijn, is het makkelijker de gangbare mening uit te spreken, in plaats van de controversiële. Een onderzoek in de Psychology of Women Quarterly laat zelfs zien dat we ons vaak gelukkiger voelen als we welwillend seksisme uitdragen of accepteren. Dit is omdat we daarmee de stugge genderrollen die er heersen accepteren, waardoor we comfortabeler worden om ons met die stereotypen te identificeren.

Als je opgroeit met het idee dat je vooral charmant en gewild moet zijn, is het makkelijker de gangbare mening uit te spreken, in plaats van de controversiële.

We kiezen ervoor de opmerkingen die de grens mijlenver overschrijden te corrigeren en de rest wuiven we weg. Lotte Houwink ten Cate schrijft in het NRC over haar ervaring met seksisme na een optreden in de media. Haar omgeving probeerde haar te overtuigen het los te laten. Ze kreeg opmerkingen in de strekking van: ‘Zou je het niet als compliment op kunnen vatten?’ of ‘die mannen maken gewoon lol’. Dit laat zien, dat ook wij onderling deze normalisering in stand houden. 

Self-group distancing

Een andere theorie die uitlegt waarom vrouwen zich onfeministisch of zelfs seksistisch uiten is de self-group distancing theorie. Deze theorie stelt dat een individu die tot een gestigmatiseerde groep behoort, zich van deze stigma’s afzet, door zich anders voor te doen.

In de populaire media staat dit ook wel bekend als het ‘Queen Bee- effect’, maar deze term gebruik ik liever niet, omdat het bijdraagt aan het catfight stereotype, dat vrouwen tegen elkaar opzet. Het legt ook de verantwoordelijkheid neer bij het individu, in dit geval de vrouw, om haar gedrag te veranderen. Terwijl in werkelijkheid self group distancing een direct gevolg is van de stigmatisering van een minderheidsgroep. 

Dit fenomeen beperkt zich niet alleen tot vrouwen, maar ook tot andere minderheidsgroepen. Belle Derks van de Universiteit Utrecht legt bijvoorbeeld uit dat straight acting iets is wat je terugziet bij homoseksuele personen. Mannen laten dan heel klassiek masculien en heteronormatief gedrag zien. Hiermee zetten ze zich af tegen de stereotypes die rond homoseksuele mannen heersen, in de hoop niet met die groep geïdentificeerd te worden.

Bij vrouwen zie je hetzelfde idee. Het stereotype vrouw, mooi maar dom, is niet gemaakt voor de bedrijfswereld. Als je aan de top wilt komen, waar niet zoveel plekken voor vrouwen gereserveerd zijn, is er flinke competitie. Dit zet vrouwen tegen elkaar op. Je zal je moeten onderscheiden van andere vrouwen, door je af te zetten van alle stereotypen.

Zonder het goed te praten voor vrouwen die seksisme tonen naar andere vrouwen, is het wel te begrijpen waar het vandaan komt. In een seksistische maatschappij draagt seksistisch zijn nou eenmaal bij aan succes. Als je je niet zo sterk wil identificeren met een groep die gestigmatiseerd wordt (zoals vrouwen, of nog erger ‘feministen’), ga je liever mee in de meningen van de mensen die hier niet bij horen. Als ik goed in de smaak zou willen vallen bij de vrouwenhaters in de voetbalkantine, zou ik ook niet mijn linkse feministisch gedachtegoed verkondigen. Hetzelfde geldt voor die ene promotie die jij wilt, wanneer je werkzaam bent in een omgeving waar subtiel seksisme regeert. 

Wat moeten we daar dan mee?

Dat we subtiel seksisme moeten leren herkennen, betekent natuurlijk niet dat de verantwoordelijkheid om subtiel seksisme aan te pakken bij vrouwen ligt. De kern van deze ideeën over vrouwelijke minderwaardigheid stammen uit het patriarchaat, en dat moet worden aangepakt. Meer vrouwen in topposities en institutionele discriminatie aanpakken, zal er bijvoorbeeld voor zorgen dat er minder onderlinge competitie nodig is binnen minderheidsgroepen. 

Aan de andere kant vind ik het ook te eenvoudig om te zeggen dat het systeem moet veranderen, en er daarna onze eigen handen vanaf te trekken. We zijn zelf onderdeel van het systeem en ik geloof er heilig in dat alle beetjes helpen, hoewel dat niet altijd zo zal voelen. Om te beginnen is het goed om subtiel seksisme te herkennen en het te benoemen. Mijn eigen voornemen is dan ook om het te corrigeren op het moment dat ik het zie, zure feminist of niet. Uitgaande van het idee dat het niet altijd slecht bedoeld is, zullen er vast mensen zijn die ook openstaan voor je correctie. En als je even niet weet hoe je dat aan kan pakken, heeft Feminer ook daar al eens een fijn artikel over geschreven. Mijn welgemeende feministische complimenten heb je alvast: als vrouw geloof ik in jou!