Wie aan het verzet denkt, ziet waarschijnlijk de Soldaat van Oranje voor zich: een heldhaftige man, rennend over het Scheveningse strand, pistool in de hand. Maar dat stereotype doet geen recht aan de werkelijkheid – ook vrouwen speelden een onmisbare rol.
Wat is verzet?
Vandaag is de bevrijding van Nederland 80 jaar geleden. Toch is de geschiedschrijving over de oorlog nog lang niet compleet – ook die over het verzet. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de enorme diversiteit aan verzetsactiviteiten, zoals de onderduik, en voor groepen die vaak buiten beeld bleven, zoals Joodse verzetsmensen, mensen uit de vroegere koloniën en vrouwen.
Verzet is veel meer dan wat we zien in Soldaat van Oranje. Het was deels georganiseerd, vaak rond gedeelde achtergronden of overtuigingen, zoals bij studenten, militairen, gereformeerden of communisten. Veel groepen specialiseerden zich ook in bepaalde vormen van verzet, zoals de hulp aan onderduikers, de illegale pers of gewapend verzet. Rianne Oosterom legt uit dat in de praktijk de activiteiten en groepen vaak door elkaar liepen, en verzetsvrouwen regelmatig actief waren op meerdere fronten tegelijk: “Zo georganiseerd als het verzet lijkt, zo ongeorganiseerd was het eigenlijk.”
Mirjam Lange-Schoemaker vertelt dat terwijl veel verzet ongeorganiseerd was, lang alleen georganiseerd verzet in groepsverband erkenning kreeg: “Bijna al het individuele verzet viel daarmee buiten de boot.” In het boek ‘Een land in verzet’ pleiten zij en Paul van Tongeren dan ook voor een bredere definitie: “Verzet is alles wat mensen doen of laten om de Duitse bezetter te ondermijnen en tegenwerken, bewust en doelgericht, individueel of in groepsverband”. Bovendien moet er een pakkans zijn en een risico op straf. Onderduiken, illegale kranten, stakingen en koerierswerk zijn dus ook vormen van verzet.
Zo georganiseerd als het verzet lijkt, zo ongeorganiseerd was het eigenlijk.
Vijf fases van het verzet
De ontwikkeling van het verzet hangt samen met het verloop van de oorlog in vijf fases:
- Fase 1: Van mei 1940 tot februari 1941 was er veel onzekerheid over wat de bezetting zou gaan betekenen. Tegelijkertijd ontstonden de eerste verzetsgroepen: de Ordedienst (bestaande uit militairen), de Geuzen en illegale kranten. Deze verzetskranten brachten nieuws naar buiten dat door de Duitse censuur onbekend zou zijn gebleven en riepen anderen op zich te verzetten;
- Fase 2: Op 22 en 23 februari 1941 vonden twee gewelddadige razzia’s plaats in Amsterdam waarbij 425 Joodse mannen werden opgepakt en gedeporteerd naar Mauthausen, wat bijna niemand van hen overleefde. Op initiatief van de verboden Communistische Partij van Nederland (CPN) brak de Februaristaking uit. De Duitsers grijpen keihard in, waardoor de sfeer verhardt en de angst toeneemt. Toch groeit het verzet in deze periode, die duurt tot juli 1942. Ook ontstaat er verzet tegen de nazificering van Nederlandse organisaties;
- Fase 3: Vanaf juli 1942 begon de grootschalige deportatie van Joden naar Westerbork, en vanuit daar naar concentratiekampen als Auschwitz en Sobibor. Hierdoor groeit het aantal mensen dat onderduikt en gaan ook meer mensen onderduikers helpen. Ook ontwikkelen verzetsmensen ontsnappingsroutes naar Zwitserland en Spanje. Daarnaast groeit de illegale pers;
- Fase 4: De volgende fase loopt van april 1943 tot september 1944, maar heeft een aanloop in februari 1943 wanneer nazi-Duitsland de slag om Stalingrad verliest en hun kansen in de oorlog beginnen te keren. De Duitsers voerden het krijgsgevangenschap opnieuw in, zodat Nederlandse mannen de Duitse arbeiders konden vervangen die naar het front moesten. Het verplicht stellen van Nederlandse mannen om in de Duitse industrie te werken heet de Arbeitseinsatz. Als verzet hiertegen volgen de April-Meistakingen: de Duitsers grijpen weer keihard in. Tegelijkertijd vereist de bezetter dat studenten een loyaliteitsverklaring tekenen, wat 86% weigert. Door deze gebeurtenissen verhardt en groeit het verzet en duiken er veel meer mensen onder. Verzetsgroepen begonnen in deze periode samen te werken. Eerst vanaf mei 1944 in de Raad van Verzet en vanaf september in de Binnenlandse Strijdkrachten (bestaande uit drie grote gewapende verzetsgroepen: de Ordedienst, Raad van Verzet en Landelijke Knokploegen);
- Fase 5: Begin september vond op initiatief van de Nederlandse regering in ballingschap de spoorwegstaking plaats. Hierdoor moest koerierswerk, dat vooral door vrouwen werd gedaan, nu volledig op de fiets. De Binnenlandse Strijdkrachten bereiden zich voor op ondersteuning aan de geallieerde bevrijders. De relatie tussen de bezetter en het verzet verhardt verder. Er zijn meer geallieerde wapendroppings, meer liquidaties en heftigere vergeldingsacties.
Mirjam Lange-Schoemaker
Mirjam Lange-Schoemaker is historica, gespecialiseerd in vrouwengeschiedenis en de Holocaust. Ze richt zich op de rol van verzetsvrouwen in de Tweede Wereldoorlog en zet zich in voor meer bewustwording hierover onder jongeren. Mirjam Lange-Schoemaker is vicevoorzitter van de stichting Jacoba van Tongeren. Samen met Paul van Tongeren stelde ze het boek ‘Een land in verzet’ samen, dat in maart 2025 verscheen.
Rianne Oosterom
Rianne Oosterom is historica en journalist bij Trouw. Sinds 2023 doet zij onderzoek naar de verzetsvrouwen van Trouw, een van de grootste illegale kranten in de oorlog. Over haar onderzoek schreef ze al veel verhalen en op dit moment werkt ze aan een boek over de ‘Vrouwen van Trouw’. Voor ‘Een land in verzet’ schreef Rianne Oosterom een hoofdstuk over het (ver)zwijgen van de verzetsvrouw.
Bij het schrijven van dit artikel is ook veel gebruikgemaakt van het hierboven genoemde boek ‘Een land in verzet’ van Mirjam Lange-Schoemaker en Paul van Tongeren en het boek ‘Verzetsvrouwen: een onderbelichte geschiedenis’ van Agnes Cremers en Mark Bergsma.
Vergeten vrouwen
In al deze soorten en maten van verzet speelden vrouwen een cruciale en onmisbare rol. Sterker nog, hoe langer de oorlog duurde, hoe belangrijker verzetsvrouwen waren. Oosterom herkent dit ook in haar onderzoek naar de vrouwen van verzetskrant Trouw. “In de loop van 1943 moeten steeds meer mannen onderduiken vanwege de Arbeitseinsatz,” vertelt ze. “Daar komt later ook nog de spoorwegstaking bij, wat voor illegale kranten voor moeilijkheden zorgt. Je ziet dat vrouwen inspringen en ook meer coördinerend werk gaan doen.”
Toch groeide direct na de oorlog maar één verzetsvrouw uit tot een bekende verzetsheldin: Hannie Schaft, het meisje met het rode haar. Ze voerde gewapende acties uit en werd vlak voor de bevrijding, op 17 april 1945, in de Overveense duinen geëxecuteerd. Minder bekend is dat Schaft haar gewapende verzet vaak uitvoerde samen met de zussen Truus en Freddie Oversteegen. Zij overleefden de oorlog, maar kregen weinig erkenning. Toen Schaft na de oorlog werd herbegraven, moest Truus Oversteegen afdwingen dat zij – en niet een willekeurige generaal – achter haar kist mocht lopen.
Sterker nog, hoe langer de oorlog duurde, hoe belangrijker verzetsvrouwen werden.
Net als Truus en Freddie Oversteegen werden veel meer vrouwen na de oorlog vergeten. Vooral vrouwen die niet zelf de wapens oppakten, kregen weinig erkenning, vertelt Lange-Schoemaker: “Je krijgt dan het beeld van spectaculaire verzetsacties, en dat zijn bijna altijd mannen.” Ze legt uit dat mannen de geschiedenis schreven, en dat daardoor vooral hun perspectief in de geschiedenisboeken belandde: “Ze schreven de vrouwen er eigenlijk uit.”
Ook de vrouwen van verzetskrant Trouw zijn grotendeels vergeten. In de literatuur over Trouw kwam Oosterom maar 25 vrouwelijke medewerkers tegen, terwijl ze in haar onderzoek wel 300 vrouwen vond. Over haar onderzoek zegt Oosterom: “In mijn onderzoek streef ik ernaar vrouwen de rol terug te geven die zij daadwerkelijk hadden in plaats van hoe ze uiteindelijk in de boeken terecht zijn gekomen.”
Meer weten over verzetsvrouwen, hun levens en waarom hun verzet onderbelicht bleef?
Verzetsvrouwen in de spotlight
Onmisbare verzetsvrouwen kwamen dus in de voetnoten van de geschiedenis terecht. Lange-Schoemaker herinnert zich hoe tijdens haar studie geschiedenis de nadruk op mannen lag: “Het ging altijd alleen maar over mannen. Steeds meer vrouwen vroegen zich af waar de levens van vrouwen gebleven waren. Het leek wel alsof ze niet bestonden.”
Deze vragen leidden ertoe dat in de jaren ‘80, tegen de achtergrond van de opkomst van vrouwenstudies en de tweede feministische golf, de rol van vrouwen in het verzet meer aandacht kreeg. Die timing is niet toevallig, legt Oosterom uit: “Elke tijd stelt zijn eigen vragen aan de geschiedenis. Dat is maar goed ook, want zo kom je tot nieuwe inzichten.”
De afgelopen tien jaar is er opnieuw een golf van aandacht voor vrouwen in het verzet, vooral via biografisch onderzoek. Volgens Oosterom heeft dat ook een keerzijde: “Ondanks dat het natuurlijk niet de bedoeling is, hebben biografieën een beetje het bijeffect dat vrouwen meer de uitzondering dan de regel lijken.” Ook benadrukken Oosterom en Lange-Schoemaker allebei dat er nog veel vragen onbeantwoord zijn, omdat een structureel overzichtswerk over de rol van vrouwen in het verzet nog ontbreekt.
Toch is er een hoop veranderd, legt Oosterom uit: “Het beeld is gekanteld van de vrouw als ondersteuner naar vrouwen die cruciale rol speelden, met name ook in de infrastructuur van het verzet.” Onderzoek plaatst verzetsvrouwen terug in het licht en bewijst: zij waren onmisbaar.
F.A.Q.
Wil je meer weten over het verzet en verzetsvrouwen?
- In Amsterdam staat het Verzetsmuseum. Zeker een aanrader!
- Over vrouwen in het verzet zijn kort geleden een aantal onderzoeken en boeken verschenen:
- Mirjam Lange-Schoemaker en Paul van Tongeren (red.) – Een land in verzet: Hoe een miljoen mensen opstonden tegen de nazi’s
- Agnes Cremers en Mark Bergsma – Verzetsvrouwen: een onderbelichte geschiedenis
- Sophie Poldermans – Desnoods met wapens
- Rianne Oosterom schreef al veel artikelen over de vrouwen van Trouw
- Over veel van de in onze artikelen genoemde vrouwen is ook een biografie verschenen:
- Truus Wijsmüller-Meijer – Geen Tijd voor Tranen
- Paul van Tongeren – Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 (1940-1945)
- Theun de Vries – Het meisje met het rode haar
- Ton Kors – Hannie Schaft. Het levensverhaal van een vrouw in verzet tegen de nazi’s
