Abortus is in Nederland legaal, maar velen trekken en duwen aan dit recht. De geschiedenis leert ons dat het debat rondom abortus niet alleen leeft in de moderne tijd. Maar welke geschiedenis kent abortus eigenlijk? Feminer zoekt het voor je uit. 

Abortus als moderne strijd? 

Ondanks dat het abortusbeleid in Nederland vrij progressief is, zijn er bepaalde voorwaarden verbonden aan het uitvoeren van een abortus. Artikel 296 van het Wetboek van Strafrecht beschrijft enkele voorwaarden waaraan een abortus moet voldoen, wil het geen strafbaar feit zijn. Zo mag een arts abortus alleen uitvoeren in een ziekenhuis of een kliniek. Dit betekent dat abortus niet per definitie een recht is. 

Feminer spreekt met Jasmijn Groot, genderhistorica en oprichter van Historical Women Project, over de geschiedenis van abortus, met als doel misinformatie in het debat uit de wereld te helpen: “Vrouwen hebben altijd al geprobeerd om zwangerschappen te voorkomen en ongewenste vruchten af te breken. Die twee gaan hand in hand.” Veel van dezelfde thema’s zien we vandaag de dag terugkomen, zoals de beperking van het abortusrecht en mannen die beslissen over het vrouwenlichaam. 

Ook in Nederland staat het recht op abortus onder druk. In maart dienden de politieke partijen SGP en BBB een motie in voor een onderzoek naar de motieven van vrouwen die voor een abortus kiezen. Dit kan vrouwen afschrikken om voor abortus te kiezen, omdat zij verantwoording moeten afleggen tegenover wildvreemden, terwijl de redenen niemand iets aangaan. “Het verplicht registreren is de eerste stap naar strengere regulatie van abortus,” aldus Groot. “De volgende stap is abortus alleen toestaan onder heel specifieke omstandigheden, zoals in Polen is gebeurd.” 

*Belangrijke mededeling: met de term ‘vrouwen’ neemt Feminer iedereen die zwanger kan worden, zoals ook transgender en non-binaire personen in acht. 

Vroeger wisten vrouwen genoeg 

Abortus is geen modern fenomeen. “We hebben medische geschriften uit Egypte en het Oude Griekenland over hoe je een zwangerschap zowel kunt voorkomen als afbreken. Hier bestonden bepaalde middeltjes of handelingen voor, zoals stompen op de buik, een massage of het inbrengen van azijn in je vagina”, legt Groot uit. Dit soort praktijken kom je eeuwenlang daarna ook tegen. “Vrouwen wisten echt wel hoe ze een zwangerschap konden afbreken.” 

Toen entomoloog Maria Merian werkzaamheden uitvoerde op de koloniën, waaronder  Suriname, maakte zij van dichtbij mee hoe tot slaafgemaakte vrouwen zwangerschappen probeerden te voorkomen of afbraken: “Zij wisten precies welke planten ze moesten gebruiken om de zwangerschap af te breken. Dus het is denkbaar dat vrouwen in Europa dit ook wisten”, vertelt Groot. Dit mocht natuurlijk niet. Zowel in heel Europa als in Nederland rustte eeuwenlang een zwaar taboe op het afbreken van zwangerschappen. 

Groot legt uit dat dit samenhangt met de dominantie van het christendom: “Een vrucht is volgens christenen leven vanaf de bevruchting, en als je dat afbreekt, is er sprake van moord. Daarnaast mogen wij als stervelingen niet beslissen over leven of dood: dat mag alleen God.” Artsen voerden tot in de 19e eeuw geen zwangerschapsafbrekingen uit om medische redenen: “Dit kwam niet alleen door het christendom, maar ook door een combinatie van geneeskundige onwetendheid en een gebrek aan kennis over het vrouwelijke lichaam.  

Vrouwen wisten echt wel hoe ze een zwangerschap konden afbreken – Jasmijn Groot

Het mannenbolwerk

Binnen het christelijke geloof heerst een mannenbolwerk, legt Groot uit. “Mannen bepalen de opvattingen over zwangerschap en abortus, terwijl zij helemaal geen toegang hebben gehad tot de realiteit van vrouwen.” Voor vrouwen gelden er dan regels zonder hun inspraak en zelfs zonder enige kennis van wat zij doormaken, terwijl zwangerschappen behoorlijk gevaarlijk waren voor vrouwen.  

Pas tijdens de Verlichting ontstond het idee dat medische redenen een zwangerschapsafbreking rechtvaardigen. Toch bleef abortus een taboe en vond het overgrote deel van de bevolking nog steeds dat het niet mocht.” Groot vertelt dat ondanks de officiële strafbaarstelling van abortus onder Napoleon nauwelijks sprake was van vervolging. “Het was vaak niet duidelijk of het om een abortus ging of een miskraam.” 

Vrouwen gebruikten voornamelijk huis-, tuin- en keukenmiddeltjes, zoals zeepsop in de baarmoeder of het inbrengen van een in azijn geweekt koperen muntje in je vagina. Vanaf de komst van mechanische abortusmiddelen in de jaren 1830 kwamen er steeds meer aanbieders van illegale abortussen, maar niet zonder riscio: “Het was wel een verbetering, maar er was ook nog steeds sprake van besmettingsgevaar.” Onhygiënische instrumenten leidden vaak tot ernstige buikwandinfecties en gevaarlijke methoden zoals inwendig prikken leidden tot perforatie van de baarmoeder of zelfs de dood. 

Abortus werd in de tweede helft van de negentiende eeuw een zichtbaarder fenomeen binnen de maatschappij. Hoogleraar verloskunde en gynaecoloog Hector Treub startte in 1901 voor het eerst een debat over abortus en stelde dat legale abortussen voor een groot deel de gevaren van illegale abortus wegnemen. 

Toch een taboe

Al snel veranderde de situatie: “Het kabinet-Heemskerk voerde in 1911 de Zedelijkheidswet in, die abortus verbood. Abortus om medische redenen werd wel toegestaan, maar dit stond niet expliciet in de wet vermeld. Dit zorgde ervoor dat artsen daarna heel voorzichtig waren met het afbreken van zwangerschappen. Onderzoek en discussies stopten”, aldus Groot. In riskante situaties zijn er te veel twijfels of een abortus is toegestaan, waardoor vrouwen in levensgevaar komen. “Door het uitblijven van academische discussie komen artsen niet verder in hun kennis over vrouwengezondheid.” 

In de jaren ‘60 kwam het maatschappelijke debat over abortus eindelijk op gang. Groot legt uit: “Door de komst van de seksuele revolutie en de introductie van de anticonceptiepil kregen artsen weer de mogelijkheid om erover te praten.” Jurist Christiaan Justus Enschedé bevraagt in zijn artikel of abortus om medische redenen wel is toegestaan en opent daarmee het debat over een bredere definitie van abortus. 

Groot legt uit dat de moraal versoepelt: “Discussiëren werd weer een optie. En in 1967  legaliseerde het Verenigd Koninkrijg als eerste West-Europese land abortus.” Met een verwijzing van de huisarts reisden Nederlandse vrouwen heen en weer naar Engeland om daar een abortus te laten uitvoeren: “Er zijn zelf bustours georganiseerd naar Engeland”, vertelt Groot. Maar dat kostte tijd en vooral veel geld. Abortus was dus zeker niet voor alle vrouwen mogelijk.

Nederlandse vrouwen reisden heen en weer naar Engeland om daar een abortus te laten uitvoeren – Jasmijn Groot

Baas in Eigen Buik

In het verloop van de tweede feministische golf raken steeds meer vrouwenorganisaties betrokken bij het debat. Om aandacht te vragen voor de keuzevrijheid van vrouwen roepen de Dolle Mina’s de welbekende leus Baas in eigen buik in het leven. Joke Smit en Hedy D’Ancona richten de Man-Vrouw-Maatschappij op en eisen het abortusrecht. Ook richten ontevreden artsen illegale abortusklinieken op: “Denk aan het Mildredhuis of Bloemenhove. Artsen wilden niet dat vrouwen naar Engeland moesten voor een abortus”, aldus Groot. 

Justitie greep niet in, maar na een klacht wilde Minister van Justitie Dries van Agt (CDA) deze klinieken per direct sluiten. Als tegenreactie bezetten tien dagen lang honderden vrouwen uit vrouwenorganisaties daarop de abortuskliniek Bloemenhove. Uiteindelijk hoefde de kliniek niet te sluiten en abortus tot dertien werken mocht zonder het risico op vervolging. Steeds meer vrouwen kozen voor abortus, ook buiten medische redenen om. 

Toen eindelijk het eerste wetsvoorstel voor de legalisering van abortus werd ingediend, vonden veel vrouwen het te streng: “Ze waren tegen de verplichte bedenktijd en wilden abortus uit het Wetboek van Strafrecht hebben.” In 1981 legden vrouwen massaal het werk neer en hingen witte lakens uit als blijk van onvrede. Pas in 1984 trad de Nederlandse abortuswet (WAZ) in werking. Abortus is vanaf dan legaal: “De wet was maar nipt aangenomen.”

Progressief Nederland?

Hoewel er veel is gewonnen op het gebied van abortus, hebben we nog een lange weg te gaan: “We denken altijd dat we als land heel progressief zijn, maar de wetgeving kwam ontzettend langzaam en relatief laat op gang. Zo progressief zijn we helemaal niet”, aldus Groot. Daarbij zien we door de toenemende invloed van extreemrechtse politieke partijen en organisaties, die opkomen voor het ongeboren kind en tegen abortus zijn, steeds meer landen het abortusrecht beperken. 

Verder verwacht de samenleving dat je een geldige reden hebt voor een abortus. Het ontbreken van een kinderwens is voor meer dan de helft geen geoorloofde reden. Dit is zorgwekkend en vooral een reden om het recht op abortus juridisch steviger te verankeren. Ook bestaan anti-abortus organisaties nog steeds, zoals Organisatie Schreeuw om Leven (opgericht in 1985). “Elk jaar houden zij een wake voor ongeboren levens op de dag dat de abortuswet is aangenomen”, aldus Groot. 

Daarnaast mag je ook protesteren rondom abortusklinieken. Groot vertelt: “Ze verdraaien de informatie. Ze laten vaak foto’s zien van foetussen rond de 24 weken, waarvan ze dan stellen dat die wreed uit de baarmoeder worden gesneden. Dat is natuurlijk niet zo. De meeste vrouwen zijn er echt heel vroeg bij; relatief late abortussen tussen de 18 en 24 weken komen niet vaak voor. Het is kwalijk dat de regering niet ingrijpt tegen dit soort protesten.”  

Groot legt uit dat rechten dreigen te worden ingeperkt op basis van onwaarheden. “Bovendien is de tegenstand van deze organisaties gebaseerd op geloofsovertuigingen. In het huidige scenario, waarbij deze mensen mogen blijven protesteren bij de klinieken, weegt de vrijheid van geloofsovertuiging zwaarder dan het recht van de vrouw.” Tot zover progressief Nederland. 

Als de samenleving zich tegen abortus keert, is het juist extra belangrijk dat de wet dit beschermt.

Een Strijd voor de Toekomst

Extreemrechtse bewegingen drijven vrouwen in het nauw, waardoor ze gedwongen zijn te kiezen voor onveilige abortussen. De geschiedenis leert ons dat abortus door een verbod niet verdwijnt; het enige dat verdwijnt, is veilige abortus, waardoor vrouwen een groter risico lopen op levensgevaarlijke complicaties. Dit alles omdat onbekende mensen, en voor het overgrote deel mannen, beslissingen nemen over lichamen waar ze zelf geen weet van hebben. Hoe je het ook wendt of keert; beschikbare abortuszorg beschermt het welzijn van vrouwen. 

Het recht op abortus zou onvoorwaardelijk moeten zijn. De enige relevante voorwaarde voor politiek en samenleving is dat een vrouw ervoor kiest haar zwangerschap te beëindigen. Niet meer en niet minder. Groot sluit af met een duidelijke oproep: “We moeten de discussie aan blijven gaan. Jongere generaties zijn nu ook conservatiever dan generaties voor ons, en dat is zorgwekkend.” Als de samenleving zich tegen abortus keert, is het juist extra belangrijk dat de wet dit beschermt. 

F.A.Q.