“Ware schoonheid zit van binnen” en “Don’t judge a book by its cover”. Er zijn genoeg spreekwoorden die ons van kinds af aan leren dat uiterlijk niet belangrijk is. Maar diep van binnen weten dat dat niet helemaal klopt: iemands uiterlijk doet er juist vaak wél toe. 

Sterker nog, iemands aantrekkelijkheid is zó belangrijk dat het bepalend kan zijn voor hun sociale status, en dus een factor is bij ongelijkheid. Dat is een van de vele bevindingen uit het onderzoeksrapport ‘Eigentijdse Ongelijkheid’ dat het Sociaal Cultureel Planbureau dit jaar publiceerde. 

Naast het cultureel en economisch kapitaal bestaat er dus zoiets als het ‘esthetisch kapitaal’. De schoonheidskenmerken die het SCP noemt gaan ontzettend ver: fysieke kenmerken (bijv. stemgeluid), uiterlijke verzorging (bijv. tatoeages en kledingstijl), erotische aantrekkingskracht en psychologische kenmerken (bijv. charme) kunnen allemaal bijdragen aan iemands esthetisch kapitaal. Zie daar: pretty privilege.

Pretty privilege houdt dus in dat knappe mensen een streepje voor hebben in de maatschappij en op de arbeidsmarkt. De één maakt dit misschien dagelijks mee, terwijl dit voor de ander totaal nieuwe informatie is. Maar één ding is zeker: het bestaat en het is persistenter dan je misschien denkt. Hoog tijd dus om hier meer over te weten te komen.  

Cultureel en economisch kapitaal

De Franse socioloog Pierre Bourdieu (1930-2002) introduceerde vier vormen van kapitaal, waaronder cultureel en economisch kapitaal. Economisch kapitaal is geld of vermogen in de vorm van aandelen of een huis. Cultureel kapitaal is wat vager. Het wordt gedefinieerd als het ‘geheel van kennis, cognitieve vaardigheden en opleiding van een persoon waarmee sociale privileges verworven of behouden kunnen worden’.

Dit gaat over welke muzieksmaak je hebt, of hoe vaak je een museum binnenstapt. Al deze zaken bepalen onder andere je sociale positie, zegt Bourdieu. Het culturele kapitaal wordt meestal doorgegeven vanuit je familie, maar kan ook door andere omgevingsfactoren komen.

Het voordeel van knap zijn

Over wat voor soort voordelen hebben we het dan? Onderzoek wijst onder andere uit dat knappe mensen 15% meer verdienen. Ook halen knappe studenten hogere cijfers op de universiteit. Dit zien we terug in het rapport van het SCP: een groter esthetisch kapitaal is te linken aan een hogere sociale klasse.

De grootste oorzaak voor deze verschillen is het zogenaamde ‘halo-effect’: het onbewuste vooroordeel dat knappe mensen betrouwbaarder en moreel superieur zijn. Knappe mensen worden door de maatschappij dus nét iets beter behandeld. Daar komt nog bij dat andere privileges als afkomst, geld en opleiding vaak ook een rol spelen. 

Maar het succes van knappe mensen is ook deels te danken aan henzelf. Volgens een onderzoek van Harvard University hebben knappe mensen ook daadwerkelijk meer zelfvertrouwen, sociale en communicatieve vaardigheden. Alhoewel, dit klopt deels. 

Want let wel, al die vaardigheden hebben zij uiteindelijk ook te danken aan het ‘halo-effect’: knappe leerlingen krijgen meer aandacht op school, waardoor ze meer zelfvertrouwen krijgen en uiteindelijk hogere cijfers halen. Er is dus sprake van een self-fulfilling prophecy die doorzet van school tot aan de werkvloer. 

De westerse samenleving zou meritocratisch zijn. Maar zoals we hebben gezien bij het debat rondom white privilege en de bewustwording daarvan, is dat allerminst het geval

Dit alles gebeurt heel onbewust; een werkgever komt er immers niet voor uit dat ze knappe werknemers voortrekken. Een uitzondering op de regel is het beruchte kledingmerk Abercrombie & Fitch, dat de afgelopen jaren in opspraak kwam door de manier waarop knappe en niet-knappe werknemers verschillend werden behandeld. 

In de Netflix-documentaire ‘White Hot: The Rise & Fall of Abercrombie & Fitch’ – erg aan te raden overigens – zie je hoe niet-knappe werknemers en werknemers van kleur op een niet al te subtiele manier de deur uit werden gewerkt. Abercrombie was hier relatief open over, maar dit soort praktijken gebeurt overal. 

Survival of the prettiest

Pretty privilege is een gevoelig onderwerp. Het kan voor sommige mensen namelijk moeilijk te verkroppen zijn dat ze hun succes grotendeels te danken hebben aan hun uiterlijk. 

De westerse samenleving zou nu eenmaal meritocratisch zijn. Dat is het idee dat je succes gebaseerd is op je capaciteiten en kennis, en niet op je achtergrond. Maar zoals we hebben gezien bij het debat rondom white privilege en de bewustwording daarvan, is dat allerminst het geval. 

Het is daarnaast ook maar de vraag in hoeverre we van pretty privilege af willen en of we dat überhaupt kunnen. Pretty privilege is namelijk sterk verbonden met de evolutietheorie. Knappe mensen associëren we onbewust met vruchtbaarheid en goede fysieke gezondheid – en dat zoeken we in een partner. 

Natuurlijke selectie maakt vervolgens dat we getraind zijn om knappe mensen te verkiezen boven minder knappe mensen, óók op de werkvloer. In bepaalde sectoren, zoals sales, behalen knappe mensen daarom meer winst. Daar niet op inspelen als bedrijf betekent dan simpelweg minder geld. 

Uiterlijk doet er wél toe

Oké, knappe mensen hebben een voordeel in de maatschappij en verdienen daardoor wat meer. Maar zoals het SCP-rapport al laat doorschemeren, is je uiterlijk op meer van invloed dan slechts je salaris. 

Het eerder genoemde ‘halo-effect’ kan namelijk ook gevaarlijk zijn, bijvoorbeeld wanneer criminelen door hun uiterlijk lagere straffen krijgen. Dit gebeurt echt: denk aan seriemoordenaar Ted Bundy en het fictionele karakter Joe Goldberg van de serie ‘You’, die door fans werden opgehemeld ondanks de verschrikkelijke dingen die ze hebben gedaan. 

Door de opkomst van betaalbaardere cosmetische chirurgie is het Instagram-gezicht tegenwoordig maakbaar

En uiterlijk wordt alleen maar belangrijker. Sommige wetenschappers zien namelijk een bredere trend van esthetisering van de samenleving, waarin de mate van aantrekkelijkheid een zelfstandig ongelijkheidscriterium aan het worden is. 

Hier zijn verschillende redenen voor, onder andere de toegenomen onderlinge competitie en consumptiegedrag als markering van iemands sociale status. Ik schreef eerder over hoe die onderlinge competitie nadelig kan uitpakken voor bijvoorbeeld introverte mensen.

Maar de allergrootste reden is natuurlijk de opkomst van sociale media. Apps als Instagram en TikTok werken een universeel schoonheidsideaal in de hand. Het vrouwelijke schoonheidsideaal heeft zelfs de naam ‘Instagram face’ gekregen, vernoemd naar het archetypische gezicht van influencers op de app.   

Het is niet zo dat succesvolle influencers er toevallig allemaal hetzelfde uitzien. Door de opkomst van betaalbaardere cosmetische chirurgie is het Instagram-gezicht tegenwoordig maakbaar: wie mooi wil zijn, past diens gezicht aan naar de dan heersende schoonheidsidealen. 

Het witte schoonheidsideaal 

Hoewel thin zeker niet altijd in is geweest, zijn Eurocentrische trekken wél eeuwenlang het schoonheidsideaal geweest. Dit heeft als gevolg dat pretty privilege discriminatie kan verergeren. Denk maar aan kroeshaar dat ‘niet professioneel’ wordt genoemd. Dat geeft het signaal af dat kroeshaar niet goed en móói genoeg is om aan de buitenwereld te laten zien. 

Dit probleem kun je alleen verhelpen door meer representatie van zwarte mensen in de westerse media. Youtuber Khadija Mbowe legt uit waarom. Zo’n alomtegenwoordig wit schoonheidsideaal creëert namelijk een ‘witte’ maatstaf voor wie aantrekkelijk is en wie niet. Immers, met hoe meer witte mensen je wordt omringd, hoe beter je die kunt categoriseren. 

Het huidige schoonheidsideaal is overwegend wit, maar met bepaalde niet-witte kenmerken die zorgen voor raciale ambiguïteit

Voor zwarte mensen bestaat er in het westen geen maatstaf, omdat zwarte mensen weinig zichtbaar zijn in onze media. Jezelf als zwart persoon meten langs die ‘witte’ maatstaf gaat niet, omdat die verschillende soorten uiterlijke kenmerken valoriseert. Op deze manier blijft het niet-witte schoonheid sterk onderbelicht. 

Met de opkomst van het eerder genoemde Instagram-gezicht lijkt hier enigszins verandering in te komen. Dit schoonheidsideaal is overwegend wit, maar met bepaalde niet-witte kenmerken die zorgen voor raciale ambiguïteit. Zo is nu in de mode een gebruinde huid met Zuid-Aziatische ogen en wenkbrauwen, Afro-Amerikaanse lippen, een Kaukasische neus en jukbeenderen uit het Midden-Oosten.   

Deze ontwikkeling is begrijpelijk, aangezien Instagram een mengelmoes is van mensen van over de hele wereld, en steeds meer mensen het product zijn van interraciale relaties. Dit klinkt prachtig, maar door middel van botox en fillers kunnen mensen bepaalde uiterlijke kenmerken ‘uitkiezen’, terwijl ze de minder gewilde aspecten laten zitten. 

Trek je bepaalde veranderingen aan je uiterlijk te ver door, dan kan dit leiden tot blackfishing of asianfishing. Maar wanneer hier precies sprake van is en of het problematisch is, daar verschillen de meningen over. 

Keerzijde van de medaille

Zijn knappe mensen ook daadwerkelijk gelukkiger? Je zou zeggen van wel: ze verdienen immers meer geld en worden sympathieker gevonden door anderen. Maar zoals bij alles is niets wat het lijkt, óók bij de allerknapsten. 

Ten eerste is er wat pretty privilege betreft een verschil tussen mannen en vrouwen. Wat blijkt: knappe mannen hebben meer profijt van hun uiterlijk. Zij verdienen meer dan niet-knappe mannen, terwijl dit verschil bij vrouwen niet zo duidelijk is. Het SCP-rapport onderschrijft dit: vrouwen zitten relatief vaak in een sociale klasse met het minste kapitaal (waaronder dus economisch en cultureel).

Daarnaast raken knappe vrouwen hun privilege kwijt naarmate ze ouder worden; ouder wordende mannen hebben hier veel minder last van. Ook hebben knappe vrouwen op de werkvloer relatief vaker last van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Zelfs met pretty privilege hebben vrouwen dus alsnog te kampen met het patriarchaat. 

Een verklaring hiervoor is te vinden in de verwachtingen die maatschappij aan beide seksen stelt, zowel qua uiterlijk als gedrag. Vrouwen worden geacht meer moeite te steken in hun uiterlijk, en zich daarnaast vriendelijk en attent te gedragen. Zie bijvoorbeeld de rechtszaak tegen cosmeticaketen Rituals, die werd aangespannen omdat vrouwelijke werknemers wél verplicht werden om make-up te dragen op de werkvloer en mannelijke werknemers niet.

Daarmee verschilt een extreem knappe vrouw dan relatief weinig van een niet-knappe, maar volledig opgetutte vrouw die zich vriendelijk gedraagt. Een extreem knappe man die zich als een eikel gedraagt, maar alsnog wordt voorgetrokken, valt dan relatief meer op.  

Ten tweede is het voor knappe mensen (lees: knappe vrouwen) lang niet altijd winnen omdat anderen (lees: mannen) niets anders zien dan hun schoonheid. Dat leidt tot het idee dat knappe mensen geen persoonlijkheid hebben of niet intelligent zijn, terwijl dat natuurlijk niet klopt. 

Knappe mensen kunnen dit vervolgens internaliseren, waardoor ze twijfelen aan hun eigen capaciteiten. In haar TED Talk in 2013 sprak supermodel Cameron Russell zich uit over de enorme onzekerheid waar modellen mee te kampen hebben, als gevolg van elke dag bezig zijn met je uiterlijk.

In 2013 was dit een relatief nieuw geluid. Tegenwoordig is er gelukkig meer ruimte voor de andere zijde van de medaille, óndanks de privileges die iemand kan hebben. 

Zelfs met pretty privilege hebben vrouwen dus alsnog te kampen met het patriarchaat

Verandering?

Nu we weten wat pretty privilege is, hoe het zich manifesteert in de samenleving en wat de negatieve kanten ervan zijn, blijft de vraag over: moeten en kunnen we hier iets tegen doen? 

Hoewel je er niet fundamenteel iets tegen kunt doen, lijkt verandering altijd welkom. Specifiek op de werkvloer zou dit in het straatje passen van bredere diversiteitsinitiatieven tegen alle soorten discriminatie.

Zoals bij dit soort initiatieven gebruikelijk is, is het doel dat (potentiële) werknemers zo min mogelijk te maken hebben met vooroordelen, zowel positief als negatief. Om dit te bereiken moeten werkgevers en werknemers actief hun gedrag aanpassen. 

Kortom, pretty privilege zit ingebakken in onze maatschappij en het zal moeilijk – al dan niet onmogelijk – zijn om dat helemaal weg te halen. Maar mochten we wel iets willen veranderen, dan moeten we toch echt beginnen met eens goed in de spiegel te kijken.